De strafbepalingen worden in het nieuwe strafwetboek ingedeeld in acht niveaus. Voor de lichtste misdrijven, van niveau 1, worden gevangenisstraffen niet langer mogelijk. Het gaat bijvoorbeeld om lichte vormen van vandalisme, smaad, laster, schending van het briefgeheim of onopzettelijke brandstichting door een gebrek aan voorzorg. Dat zijn zaken “waarvan de wetenschappelijke consensus aangeeft dat gevangenisstraffen geen nut hebben en de maatschappelijke normen die ook niet verwachten,” aldus Van Quickenborne. De rechter moet zich beroepen op andere strafmaatregelen, zoals een werkstraf, een geldboete, een probatiestraf of een verbeurdverklaring.

Bij niveau 2, voor misdrijven zoals discriminatie, huisjesmelkerij, gewone diefstal, huisvredebreuk, schending van het geheim van het onderzoek of valsheid in geschrifte, behoort een gevangenisstraf tot 3 jaar wel tot de mogelijkheden. In deze gevallen zijn er ook andere strafvormen mogelijk en moet de rechter bij het opleggen van een gevangenisstraf motiveren waarom de doelstellingen niet bereikt kunnen worden met een ander soort straf. 

Bij zwaardere feiten is de gevangenisstraf wel nog steeds een gangbare straf. 

Het belangrijkste principe van het nieuwe strafwetboek is volgens Van Quickenborne dat de gevangenisstraf niet voor elk misdrijf de meest effectieve straf is. “De gevangenisstraf wordt enkel voorzien in verhouding met het gepleegde feit en wanneer er geen andere manier bestaat om de maatschappij te beschermen of om een dader tot inkeer te brengen”, klinkt het.

Ook krijgt de rechter meer mogelijkheden om straffen te diversifiëren. Zo kan er steeds gekozen worden voor een verplichte behandeling onder vrijheidsberoving of een geldboete, en wordt het toepassingsgebied van bepaalde reeds bestaande strafvormen, zoals het beroepsverbod, uitgebreid.